Łapa, Romana2018-02-122018-02-122015-09-05R.Łapa, Język prawny w świetle analizy językoznawczej. Wybrane zagadnienia składniowe, Poznań, 2015.978-83-63664-82-4http://hdl.handle.net/10593/21540Niniejsza praca traktuje o języku prawnym, dotyczy współczesnych aktów normatywnych w postaci ustaw. Jest to trzydzieści sześć dokumentów, które poza Kodeksem Prawa Kanonicznego mają charakter świecki. Wyróżnia się podstawowy akt normatywny prawa konstytucyjnego o najwyższej mocy prawnej i szczególnym zakresie regulacji ─ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Pozostałe ustawy reprezentują głównie prawo karne, administracyjne, cywilne i finansowe. Większość tworzą akty w kształcie kodeksów oraz ustawy, w których tytule występuje prawo. Autorka, nawiązując do teoretycznych założeń opisu stylu, przyjmuje, że użycie w języku prawnym określonych form, zwłaszcza morfologicznych, składniowych, leksykalnych i semantycznych, służy kreowaniu wizji świata, którą stanowi przestrzeń administracyjno-prawna, osoby i instytucje, a także rozmaite zależności, jakie łączą poszczególnych członków funkcjonujących w omawianej przestrzeni. Re-konstrukcja fragmentu rzeczywistości, polegająca na rozpoznaniu wartości semantycznej form, prowadzi tym samym do wychwycenia i nazwania właściwych dla opisywanego języka kategorii semantycznych. Zasadniczy przedmiot rozważań stanowią kategorie semantyczne najsilniej związane z konstytuowaną przestrzenią administracyjno-prawną. Cele badawcze to: a) analiza współdecydującej o normatywnym nacechowaniu tekstów prawnych kategorii modalnej, która służy charakterystyce uczestników danej regulacji prawnej jako podmiotów z przysługującym im prawem bądź nałożonym na nich obowiązkiem; b) opis znaczenia form gramatycznych, którymi ujmuje się uczestników regulacji prawnych, uświadamiający niejednolitość ról semantycznych (znaczeń gramatycznych) przypisywanych osobowym i/lub instytucjonalnym aktantom oraz bogactwo i różnorodność powierzchniowych odpowiedników poszczególnych ról; c) wskazanie osobliwych cech omawianych tekstów, pozwalających na przeciwstawienie języka prawnego urzędowej odmianie współczesnej polszczyzny. Analiza językoznawcza jest prowadzona pod kątem składniowym, bazuje na modelu składniowym o podstawach semantycznych. Autorka czerpie z osiągnięć ba-daczy, którzy ten model rozwijali i udoskonalali: George`a Lakoffa, Charlesa Fillmore`a Jamesa Mc Cawley`a, Jerrolda Katza, Jerry`ego Fodora i innych. Nawiązuje również do składni tradycyjnej i formalno-logicznej, zwłaszcza do założeń mówiących o wydzielaniu w wypowiedzeniu grup składniowych: imiennej i werbalnej, oraz wyodrębnianiu pozycji składniowych zajmowanych przez jego poszczególne składniki. W badaniach wykorzystuje ustalenia polskiego prawoznawstwa, dotyczące istoty przepisu prawnego i jego odniesienia do normy postępowania oraz normy prawnej, definiowania zdania normatywnego, a także ujmowania modalności i jej wewnętrznych klasyfikacji. W badaniach punkt wyjścia stanowi artykułowana część ustaw, czyli przepis prawny. W jego obrębie podstawowymi jednostkami opisu są dwa typy konstrukcji składniowych: zdanie i grupa imienna. W wypadku zdania chodzi wyłącznie o zdanie normatywne, którego charakterystykę uzasadnia to, że jest ono najistotniejszą, treściowo najbogatszą częścią przepisu prawnego. Informuje nie tylko o określonym działaniu, lecz także o jego normatywnej kwalifikacji oraz osobowych i/lub instytucjonalnych aktantach, które uczestniczą w zdarzeniu. Włączone do analizy grupy imienne to produkty dwóch procesów nominalizacyjnych: adiektywizacji morfologicznej i adiektywizacji syntaktycznej. Zestawienie wymienionych grup ze zdaniami normatywnymi pozwala na wydobycie między nimi podobieństw i różnic, związanych z powierzchniowym ujawnieniem osobowych bądź instytucjonalnych ról semantycznych. Szczegółowe rozważania pokazują, jak istotną rolę w rozpoznaniu właściwych dla języka prawnego kategorii semantycznych odgrywa kontekst. W omawianych ustawach prawnych jest on niejednolity, może wystąpić w różnej postaci. W wypadku układających się w konwersy znaczeń gramatycznych ma charakter językowy: tworzą go wyrażenia, które w zdaniu normatywnym lub w grupie imiennej stanowią najbliższe otoczenie powierzchniowego odpowiednika badanej roli semantycznej. W opisie znaczeń modalnych sygnalizowanych przez operatory normatywne postępowanie językoznawcze ograniczające się do prześledzenia otoczenia językowego tych operatorów jest niewystarczające. Aby omówienie było prawidłowe i wyczerpujące, ustalenia językoznawcze muszą zostać uzupełnione uwagami prawników, które powstałe w procesie wykładni wynikają z odniesienia do kontekstu systemowego, a nierzadko społeczno-politycznego. Analiza językoznawcza aktów normatywnych pozwala na wychwycenie ich specyfiki, widocznej zwłaszcza w zestawieniu z tekstami innych odmian polszczyzny ogólnej. Specyfika ta uwypukla się, jeśli w centrum uwagi znajduje się m.in. modalność ─ kategoria, której opis ukierunkowuje szereg czynników, np.: postawa intencjonalna, funkcje przekazu czy też jego cechy gatunkowe. W charakterystyce modalności szczególnego znaczenia nabiera także związana z kreowanym obrazem rzeczywistości tematyka. W będących zbiorami przepisów ustawach komunikowane są rozmaite sytuacje prawne (regulacje), z których na podstawie określonych reguł wykładni prawnicy wyinterpretowują normy prawne. Sytuacje prawne obejmują określone działanie, jego normatywną kwalifikację oraz uczestniczące w nim osoby bądź organy instytucjonalne. Jest w nie wpisana zależność należność ─ powinność, którą należy rozumieć następująco: `to, co się komuś należy, ktoś inny powinien czynić`. Z takiej perspektywy każdą regulację prawną współtworzy nie ─ jak to wynika z omówień tekstów innych odmian języka ogólnego ─ jedna relacja modalna, lecz dwie, a niekiedy więcej zależności, z których każda jest ukierunkowana na inne-go uczestnika regulacji. Skoro sygnalizowaną w zdaniu normatywnym regulację współtworzy kilka relacji modalnych, to tym samym w jego obrębie wyrażane są dwa znaczenia modalne albo więcej, przy czym tylko jedno z nich ma powierzchniowy wykładnik. Dzięki dokładnym badaniom możliwe jest ustalenie właściwych dla wyrażanej sytuacji prawnej znaczeń modalnych; z jednej strony znaczenia z językową reprezentacją i treści, mimo że wpisanej w regulację, pozbawionej formalnego odpowiednika. Dopełniający analizę zdania normatywnego ogląd osobowych i instytucjonalnych ról semantycznych daje możliwość zbadania charakterystycznych dla języka prawnego dwóch układów konwersywnych: `dominujący` ─ `podporządkowany` i `dawca` ─ `biorca`. Pozwala na wyodrębnienie niesymetryczności wpisanej w zależności łączące osobowych i instytucjonalnych członków przestrzeni administracyjno-prawnej. Pokazuje też, w jakim stopniu cecha uwarunkowana zwłaszcza piastowaną godnością, pełnioną funkcją, wykonywanym zawodem bądź specyfiką określonej regulacji może przesądzać o zaistnieniu jednego konwersu czy też w sposób pośredni rzutować na kształt innego konwersu. Opis konwersywnych znaczeń gramatycznych staje się bogatszy dzięki analizie kilkuskładnikowych grup imiennych po nominalizacji. Jeśli fraza imienna jest bardziej rozbudowana, istnieje większa szansa na odtworzenie w niej układu konwersywnego. Jednocześnie jest wówczas możliwe porównanie sposobów powierzchniowej realizacji członów konwersu w grupie imiennej i zdaniu normatywnym. Charakterystyka dwóch typów konstrukcji składniowych pozwala nie tylko na wskazanie i nazwanie licznych i zróżnicowanych wyrażeń, za których pośrednictwem w planie formalnym dochodzi do ujawnienia zależności `dominujący` ─ `podporządkowany` oraz `dawca` ─ `biorca`. Uświadamia istnienie czynników, powodujących, że pod ich wpływem dwie relacje konwersywne mogą być mało wyraziste; prowadzi do wyróżnienia form językowych, dzięki którym jeden z członów konwersywnych podlega implikacji. Służy ponadto wyodrębnieniu z analizowanych zdań i fraz imiennych przykładów, w których częstokroć pomimo sprzyjających warunków konwers w ogóle nie może się ujawnić na powierzchni. Autorka zamyka rozważania konkluzją, iż różnice między językiem prawnym a urzędową odmianą polszczyzny nie są następstwem stosowania określonych wykładników językowych. Jeżeli one występują, wiążą się m.in. z ontologią odtwarzanego świata, przyjętą perspektywą jego ujęcia czy skorelowaną z tą perspektywą wizją fragmentu rzeczywistości. Mają charakter nie formalny, lecz semantyczny. Przyczyn odrębności między językami prawnym i urzędowym należałoby zatem upatrywać w doborze, a zwłaszcza zhierarchizowaniu właściwych dla tek-stów dwóch odmian kategorii semantycznych.polinfo:eu-repo/semantics/openAccessjęzyk prawnymodalnośćznaczenie gramatycznenominalnośćnormatywnośćbezosobowośćkonwersyKsiążka