Browsing by Author "Lewicka, Marta"

Now showing 1 - 1 of 1
  • Item
    Kategoria pojęciowa nomina loci w polszczyźnie XVI wieku
    (2017) Lewicka, Marta; Lisowski, Tomasz. Promotor
    Przygotowana rozprawa doktorska pod tytułem Kategoria pojęciowa nomina loci w polszczyźnie XVI wieku stawia sobie za cel zgromadzenie i interpretację słownictwa reprezentującego kategorię pojęciową nazw miejsc. Ekscepcji materiału dokonano z opublikowanych dotąd 36 tomów Słownika polszczyzny XVI wieku (obejmujących hasła do litery Roz) oraz z toruńskiej kartoteki Słownika. Oglądowi poddano wyrazy motywowane, jak i niemotywowane, co pozwoliło na pełną charakterystykę wybranej przeze mnie kategorii znaczeniowej. Dysertacja składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia szczegółową analizę i interpretację semantyczno – słowotwórczą zgromadzonego materiału leksykalnego. Natomiast druga prezentuje w postaci słownika całość słownictwa z zakresu kategorii pojęciowej nomia loci zarejestrowanego w Słowniku polszczyzny XVI wieku. Struktura opracowanych przeze mnie haseł jest odbiciem założeń twórców Słownika. Wykorzystałam jednak z gotowych już i opracowanych tomów tylko te informacje, które są potrzebne do realizacji celu naukowego dysertacji. Wyekscerpowany ze Słownika polszczyzny XVI wieku i jego toruńskiej kartoteki materiał pozwolił na przebadanie pod kątem semantycznym i słowotwórczym zasobu leksemów mieszczących się w ramach kategorii pojęciowej nomina loci. Przystąpienie do szczegółowej analizy zgromadzonego materiału historycznego i stworzenie opisu właściwości kategorii wymagało najpierw ustosunkowania się do dotychczasowych ustaleń w tej dziedzinie i przyjęcia konstytutywnych założeń metodologicznych, pozwalających w możliwie najlepszy sposób na dookreślenie problemów istoty rozwoju owej kategorii pojęciowej w polszczyźnie XVI wieku oraz na relatywnie wyczerpującą analizę bardzo licznego materiału poświadczonego w renesansowych źródłach. Przeprowadzone badania leksyki dotyczą zwartej i ograniczonej płaszczyzny czasowej, mimo to, jak dowiodła analiza, pozwalają one na wskazanie zarówno podobieństw, jak i różnic między dobą średniopolską a stanem staropolskim i współczesnym polszczyzny. Różnice dotyczą przede wszystkim odmiennej w XVI wieku niż dzisiaj konceptualizacji przestrzeni, co wiąże się ze zmianą sposobu myślenia i organizacji świata. Próbę rekonstrukcji pojmowania pojęcia miejsce dla epoki renesansu przedstawia właśnie niniejsza dysertacja. Ponadto porównanie zasobu leksykalnego nazw miejsc doby staropolskiej i średniopolskiej unaocznia niewielką różnicę ilościową w zakresie leksyki lokatywnej, a konfrontacja ze stanem współczesnym dowodzi, że gros jednostek słownikowych o znaczeniu miejsca nie przetrwało do dzisiejszych czasów. Zasób słownictwa nazywającego miejsca w dobie średniopolskiej składa się przede wszystkim z wyrazów motywowanych, które dość często wchodzą w ciągi synonimiczne przede wszystkim z formacjami o innych niż one wykładnikach derywacji, ale o tożsamym znaczeniu leksykalnym, czasem także z leksemami niederywowanymi. Na kategorię semantyczną nomina loci w XVI wieku składają się ponadto leksemy niederywowane, których zasadniczy trzon stanowi słownictwo rodzime, ale także zapożyczenia z innych języków. W grupie nazw niederywowanych można odnaleźć także jednostki zleksykalizowane, formalnie będące formacjami słowotwórczymi, których lokatywne znaczenie leksykalne jednak nie wynika z ich znaczenia strukturalnego, i takie wyrazy, które genetycznie są derywatami, lecz ich formanty wydają się już nieproduktywne w tym stuleciu. Obserwacje natury morfologicznej pozwoliły na ukazanie zasadniczego trzonu typów derywacji dla tworzenia zasobu leksykalnego nazw miejsc w XVI wieku oraz zaprezentowanie repertuaru wykorzystywanych wówczas formantów. Wiele z omówionych w niniejszej dysertacji zjawisk słowotwórczych ma tradycję ciągłą i jest pod względem formalnym przedłużeniem stanu staropolskiego. Szesnastowieczną kategorię słowotwórczą nomina loci cechuje przede wszystkim duże rozproszenie formalne, gdyż nie wykształciły się jeszcze wówczas formanty specjalizujące się w tworzeniu nazw lokatywnych, a ponadto w ich budowaniu wykorzystywano sufiksy wielofunkcyjne, właściwe także innym kategoriom słowotwórczym. W trakcie szczegółowych analiz częstokroć sygnalizowano zasadnicze problemy, jak np. zadziwiająco dużą liczbę derywatów, w których sufiks jest pusty znaczeniowo, pełniąc tylko funkcję strukturalną, ale i także znaczący wpływ renesansowych słownikarzy na zasób ilościowy ówczesnych derywowanych nazw miejsc. Ich propozycje leksykalne często miały charakter efemeryczny. Analiza słowotwórcza wyekscerpowanego materiału pozwoliła na zaobserwowanie w dobie średniopolskiej znacznego zakresu występowania zjawiska synonimii, która przejawia się odmiennością morfemów słowotwórczych dla nazwania tego samego miejsca. Przyczyn występowania równoległych pod względem znaczenia a różnych formalnie derywatów można doszukiwać się w nieustabilizowanej jeszcze w dobie średniopolskiej dominanty słowotwórczej. Nie bez znaczenia jest tu także czynnik fleksyjny, a mianowicie współwystępowanie w tamtym stuleciu rzeczowników dwurodzajowych. Zestawienie derywatów z całością wyekscerpowanego materiału pozwoliło na wskazanie procesów ograniczających krystalizowanie się pod względem słowotwórczym kategorii nomina loci w polszczyźnie XVI wieku. Przede wszystkim zauważa się przewagę w ekstensji tekstowej nazw niemotywowanych, co zapewne było dowodem ich wyższego usankcjonowania w stosunku do form motywowanych. Drugim czynnikiem może być także zauważalna ekspansja zapożyczeń (głównie niemieckich i łacińskich). Przyjęcie do zasobu leksykalnego jednostek o proweniencji obcej było prawdopodobnie przyczyną blokowania przez nie rodzimej synonimiki. Obserwacja wszystkich jednostek reprezentujących znaczenie miejsca w XVI wieku pozwoliła na sformułowanie tez o charakterze w większym stopniu semantyczno-leksykalnym aniżeli formalno-słowotwórczym. Uzasadnienie takiego stanu rzeczy tkwi w zdiagnozowanej w toku analizy ciągłości historycznej jednostek niemotywowanych w stosunku do braku żywotności wielu szesnastowiecznych derywatów (w tym efemeryd słowotwórczych słownikarzy), a ponadto także w eliminowaniu, jakie się dokonywało na przestrzeni wieków, form redundantnych, funkcjonujących w XVI wieku równolegle jako derywaty synonimiczne. Bez wątpienia można mówić o wykształcaniu się kategorii pojęciowej nomina loci w XVI wieku, ale przede wszystkim w jej wymiarze semantyczno-leksykalnym, a w znacznie mniejszym stopniu w wymiarze formalno-słowotwórczym, bowiem nie wykrystalizowały się jeszcze z dużą wyrazistością jej wykładniki morfologiczne.