Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I. Konteksty - metody - tendencje

Abstract

Podstawowym celem książki jest identyfikacja tendencji składniowych, które przejawiają się w procesach i zjawiskach widocznych w staropolskim materiale językowym. Średniowieczna polszczyzna jest najstarszym historycznie udokumentowanym stanem języka polskiego, co pozwala z jednej strony na poszukiwanie w jej składni zjawisk archaicznych, mających swoje korzenie w okresie przedpiśmiennym, z drugiej – na wskazanie procesów zaistniałych dopiero pod wpływem różnorodnych czynników zewnątrz- i wewnątrzjęzykowych. Zaprezentowany w książce konstrukt myślowy odwołuje się do dziedzin formułujących hipotezy na temat zmian językowych, które zachodzą w przedziale czasowym sięgającym znacznie dalej w głąb dziejów niż okres piśmienny: teorii ewolucji, ewolucji języka, filozofii. Odwołaliśmy się także do zagadnień z zakresu ontogenezy oraz neurobiologicznych uwarunkowań zdolności lingwistycznych. Przyjęcie interdyscyplinarnej i diachronicznej perspektywy po pierwsze skłoniło nas do wybiórczego traktowania polskiej tradycji badawczej: w największym stopniu nawiązaliśmy do tradycji wskazywania zjawisk ciągłych w języku, odchodząc od patrzenia synchronicznego i tradycji skupiania się na strukturach osobliwych, nietrwałych; po drugie – pozwoliło postrzegać język jako twór wielowarstwowy, podlegający nieustannej ewolucji, w którym w każdym czasie odnaleźć można ślady stanów wcześniejszych. Na kształtowanie się składni mają wpływ czynniki zewnętrzne. W najstarszych zachowanych tekstach polskich obserwujemy polszczyznę w momencie kluczowej zmiany, jaką jest upiśmiennienie. Odbywa się ono w kontekście obcego wzoru. W naszych badaniach uwzględniliśmy specyfikę języka polskiego. Składają się na nią trudności z odczytaniem polskiego tekstu średniowiecznego i identyfikacją w nim struktur składniowych, a także podstawowe czynniki historyczne i kulturowe determinujące kształt badanych tekstów, w kontekście ich reprezentatywności dla badań nad składnią staropolską. Na podstawie przyjętych założeń wskazane zostały najważniejsze tendencje zmian składniowych. Są to: 1. Tendencja analityczna (od holizmu do analityzmu); 2. Tendencja do autonomizacji języka (odrywanie się języka od rzeczywistości pozajęzykowej); 3. Kategoryzacja (od semantyki leksykalnej do semantyki kategorialnej ujętej w formę); 4. Strukturyzacja (od apozycji do związków składniowych); 5. Kondensacja treści (od ubogiej treści jednostek składniowych do kumulacji treści w jednostkach). Kolejność przedstawienia i omówienia tendencji nie jest ich prezentacją w porządku chronologicznym, gdyż nakładają się one na siebie i wpływają na język w tym samym czasie. Dwie pierwsze tendencje są ściśle związane z relacjami między językiem a rzeczywistością pozajęzykową. Pozostałe dotyczą już samego języka, chociaż kształtują się w dużym stopniu pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak upiśmiennienie i kontakty językowe. Tendencje i procesy tworzą skomplikowany układ zależności, którego nie da się opisać teoretycznie, na poziomie modelu. Można jedynie, opisując proces, odnieść go do kilku tendencji i w ten sposób identyfikować ich powiązania. Procesy będące reprezentacją tendencji są wyizolowanymi z języka na potrzeby opisu pojedynczymi ciągami zmian. Zmiany składniowe w takim ujęciu mają charakter heterogeniczny i wielopoziomowy. Ukazały to znajdujące się w książce analizy szczegółowe dwóch obszarów języka, wyodrębnionych z dwóch perspektyw – semantycznej (mówienie o swoim stanie) i formalnej (nominalizacje). Dalsze analizy szczegółowe – którym będzie poświęcona II część Składni średniowiecznej polszczyzny – pozwolą na identyfikację kolejnych powiązań pomiędzy tendencjami oraz między tendencjami i odzwierciedlającymi je procesami.