Система склонения имен существительных в русской деловой письменности XVI века

Abstract

Rozprawa jest poświęcona systemowi deklinacji rzeczowników w rosyjskim piśmiennictwie kancelaryjnym XVI w. Przedmiotem analizy jest blisko 31 300 form rzeczowników ekscerpowanych z 322 dokumentów. W przedkładanej pracy są omawiane następujące procesy i zjawiska językowe: przejście kategorii osoby w kategorię żywotności w rodzaju męskim l. poj. oraz rodzaju męskim, nijakim i żeńskim l. mn; występowanie i korelacja fleksji –a/-y w dopełniaczu i –e/-y w miejscowniku l. poj. rzeczowników rodzaju męskiego; współzależność starych i nowych (przejętych z odmiany twardotematowej) końcówek w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego typu земля; stopień unifikacji mianownika i biernika l. mn. rzeczowników rodzaju męskiego; rozprzestrzenianie się końcówek z wykładnikiem l. mn. a w celowniku, narzędniku i miejscowniku rzeczowników wszystkich trzech rodzajów. Na podstawie analizy całości zebranego materiału dokonano rekonstrukcji paradygmatów rzeczownikowych dla języka XVI w. Przedstawione w postaci tabel wzory odmiany ukazują obraz systemu deklinacji rzeczowników w rosyjskich tekstach kancelaryjnych rozpatrywanego okresu. Porównanie odtworzonych paradygmatów z paradygmatami języka staroruskiego i współczesnymi wzorami odmiany pozwala sformułować wniosek, iż system deklinacji rzeczowników w XVI w. jest w dużym stopniu zbliżony do dzisiejszego systemu. Jednocześnie kontynuuje on tradycje najstarszych zabytków piśmiennictwa.

The doctoral dissertation focuses on the problem of the substantive declension system in the Russian law files from the XVI century. Almost 31 300 noun forms excerpted from 322 documents have been analysed by the author. The following processes and linguistic issues have been discussed in presented thesis: the transformation of the category of person into the category of anymacy among the masculine singular and masculine, neuter and feminine plural forms; the appearance and the correlation of the inflection –a/-y in the genitive and –e/ -y in the locative singular among the masculine nouns; the correlation of the old and the new (taken from the hard variety of change) inflections in the genitive, dative and locative singular among the feminine nouns, such as земля; the degree of the unification of the nominative and accusative plural among the masculine nouns; the degree of the development of the new inflections of the dative, instrumental and locative cases among the masculine, neuter and feminine nouns. On the basis of the material analysis the noun paradigms for the language of the XVI century have been reconstructed. Models of the noun change presented in tables reflect the declension system in the language of Russian law files from the studied period. The comparison of the XVI century paradigm with the Old East Slavic model of the noun change and with the contemporary declension system leads to the following conclusion: in XVI century substantive declension system approximates to the contemporary declension system, on one hand, and continues the traditions of the Old East Slavic model of the noun change, on the other hand.

Диссертация посвящена вопросу склонения имен существительных в русской деловой письменности XVI в. Предметом аннализа является 31 300 словоупотреблений, источником которых послужили 322 документа. В предлагаемой работе рассматриваются следующие процессы и языковые явления: перерастание категории лица в категорию одушевленности в мужском роде ед. ч. и в мужском, среднем и женском роде мн. ч.; изменяющиеся условия употребления и соотношение флексий –а/-у в родительном и –е/-у в местном падеже ед. ч. существительных мужского рода; изменяющееся соотношение старых и новых (появившихся под влиянием твердой разновидности склонения) флексий в родительном, дательном и местном ед. ч. имен ж. р. типа земля; степень унификации именительного и винительного падежей мн. ч. существительных мужского рода; распространение окончаний с общим показателем множественности а в дательном, творительном и местном падежах имен трех родов. На основании анализа собранного материала реконструируются именные парадигмы для языка деловой письменности XVI в. Представлены в виде таблиц образцы склонения отражают состояние системы склонения имен существительных в деловом языке рассматриваемого периода. Сопоставление восстановленных парадигм с образцами древнерусского языка и с современной системой склонения позволяет сделать вывод, что субстантивное словоизменение исследуемого периода то сильно приближается к современной русской деклинационной системе, то продолжает традиции склонения, характерные для первых памятников письменности.