Konwersje żydów na ziemiach polskich. Studium przypadku Misji Barbikańskiej w Białymstoku 1924-1939

Abstract

Działalność misji protestanckich nawracających Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, a zwłaszcza ich kulturowe oddziaływanie, jest słabo poznana. Z wyjątkiem kilku artykułów i przyczynków przez całe dziesięciolecia nie powstała na ten temat odrębna praca. Przyczyna jest stosunkowo prozaiczna: nie zachowały się kompletne archiwalia umożliwiające opisanie tej działalności. Tym bardziej zatem na uwagę zasługuje odnalezione na początku lat 80. XX wieku nieomal kompletne archiwum Misji Barbikańskiej w Białymstoku. Dzięki niemu można prześledzić kulturowe uwarunkowania działalności jednej z największych na ziemiach polskich organizacji szerzenia chrześcijaństwa wśród Żydów. Dokonania Misji Barbikańskiej w zaledwie 15- letnim okresie jej działalności są imponujące. Misjonarze zbudowali obszerny kościół, otwarli ambulatorium, uruchomili sporą drukarnię. Na niespotykaną skalę prowadzono akcję w terenie. Barbikanie z ulicy odbyli liczne podróże, posługując się własnym samochodem misyjnym. Odwiedzili, po kilka razy, dziesiątki miasteczek w województwie białostockim, wileńskim, wołyńskim, lubelskim i poleskim. Efektem tej aktywności było powołanie misyjnych stacji w kilku miastach województw kresowych. Misjonarze nieustannie poszerzali pole własnej aktywności, wchodząc od 1934 roku w unię wyznaniową z Kościołem Ewangelicko-Reformowanym z siedzibą Konsystorza we Wilnie. W 1935 r. przywódca Misji pastor Piotr Gorodiszcz powołał satelickie wobec Misji Towarzystwo Żydów-Chrześcijan „Samarytanin”, które wkrótce liczyło ponad 100 członków. Od 1937 r. Misja rozpoczęła wydawanie własnego pisma w języku polskim i żydowskim „Dwa Światy”. W okresie swojej działalności Misja Barbikańska ochrzciła około 100 Żydów. Czy „wyniki” ewangelizacyjne należałoby uznać za znaczące? W kontekście 3,5 milionowej społeczności żydowskiej w Polsce skala mierzona w kilku setkach nawróceń w obrębie Misji operującej na obszarze kilku województw jest w istocie niewielka. Przyczyn porażki należy upatrywać w wymiarze kulturowym. Decyzja o konwersji w II połowie XIX i pierwszej XX wieku oznaczała wykluczenie ze społeczności żydowskiej, wychrzta był znienawidzony, a nawet przeklęty. Oferta misjonarzy w kraju o dominującej roli katolicyzmu nie mogła być dla Żydów atrakcyjna, nawet jeśli konwersje miały charakter pragmatyczny (ułatwienie awansu społecznego); pozostawała bowiem nieodmiennie opcją "mniejszościową". Nadto w okresie międzywojennym "oferta" wyborów światopoglądowych w bardzo zróżnicowanym środowisku żydowskim znacznie się poszerzyła (syjonizm, socjalizm, a nawet judaizm reformowany pod wpływem Haskali). Opcja „barbikańskiej” konwersji oznaczała dla neofitów całkowitą utratę wszelkich wartości kultury pierwotnej. Nie zezwalała na jakiekolwiek akty pielęgnowania tradycji i obyczajowości. Misjonarska propozycja oznaczała skrajne, niejednokrotnie wrogie porzucenie własnego środowiska. Taka decyzja skutkowała tym, że konwertyci automatycznie stawali się kulturowo osamotnieni, tracili bliskich sąsiadów, a nawet przyjaciół; nie umieli znaleźć pracy. Odwracali się od nich nie tylko Żydzi asymilatorzy, ale nawet Żydzi ateiści. Choć konwersje w obrębie wyznań chrześcijańskich nie należały do rzadkości, to przejście z wiary mojżeszowej na chrześcijaństwo było dla ortodoksyjnych Żydów wręcz niewyobrażalne (nieznany jest przypadek konwersji w drugą stronę). Zachowane archiwalia zezwalają na niemożliwą dotychczas analizę działań promocyjno- marketingowych prowadzonych przez Misję, jak również umożliwiają wgląd w charakterystyczny dla niej język. Socjolingwistyczne zabiegi wokół rozmaitych poczynań misyjnych (w prasie, dokumentach, zachowanej korespondencji) pokazują jak język misyjny warunkowany był kulturowo i społecznie. Nienawiść środowisk żydowskich wobec już ochrzczonych Żydów-konwertytów oraz tych, którzy ich nawracali przez stulecia, był niezmienny. Żydowska prasa w języku jidysz, hebrajskim, a także polskim niejednokrotnie potępiała działania misjonarzy. W oczach białostockich mitnagdim misjonarska działalność była równie niebezpieczna dla spoistości środowiska żydowskiego, jak ruchy socjalistyczne. Dopiero wzrost nastrojów syjonistycznych, będących reakcją na triumfujące idee faszyzmu, sprawiły, że zainteresowanie Misją Barbikańską i jej poczynaniami poważnie malało. The activities of protestant missions converting Jews on Polish lands in the 19th and 20th century and, especially, their cultural influence, is hardly known. With the exception of a few articles a separate research study has not been conducted in decades. The reason is relatively prosaic: complete archives that would enable describing that activity have not been preserved. Even more worthy of notice is therefore the nearly complete archive of the Barbican Mission in Bialystok, discovered in the early 1980s. The archive allows an analysis of the cultural dimensions of the activities of one of the largest organizations devoted to spreading Christianity among Jews on Polish lands. The results achieved by the Barbican Mission over barely 15 years of its existence are impressive. Its missionaries built a spacious church, opened an ambulatory, and set up a sizeable printing house. Their field work was carried out on an unprecedented scale. The Barbicans from the Saint Roch Street undertook numerous journeys driving their own mission car. They visited, frequently repeatedly, dozens of towns in the Bialystok, Vilna, Volhynia, Lublin and Polesia voivodships. The result of this activity was the establishment of mission stations in a few cities of the borderland voivodships. The missionaries ceaselessly broadened the scope of their activity, entering in 1934 into a denominational union with the Evangelical Reformed Church of Poland with its registered Consistory in Vilnius. In 1935 the Mission’s leader, the pastor Piotr Gorodiszcz, established the Jewish-Christian Association named „Samarytanin” as the Mission’s satellite branch, which was soon to number over a 100 members. In 1937 the Mission launched „Dwa Światy”: its own journal published in the Polish and the Jewish languages. While it was active the Barbican Mission baptised about 100 Jews. Are these evangelical results to be considered substantial? In the context of the 3,5 million strong Jewish community in Poland a few hundred converted by a Mission that operated on the territory of a few voivodships is a meager number indeed. The reason for the failure is to be found in the cultural dimension. In the second half of the 19th and the first half of the 20th century a decision to convert meant exclusion from the Jewish community, the convert was hated, and even cursed. In the country in which the main role fell to Roman Catholicism, what the missionaries from Saint Roch Street had to offer could not have been attractive to the Jews, even if the conversions were to be pragmatic in character (facilitating social advancement), since it remained, invariably, a „minority” option. Moreover, in the period between the wars, the range of worldview choices on offer in the very varied Jewish community became much broader (Zionism, socialism, and even reformed Judaism brought about by the Haskala). What the „Barbican” option of conversion meant for its neophytes was a total loss of all the values of their original culture. It did not allow for any custom and tradition cultivation. The missionaries’ proposition meant extreme, and oftentimes hostile, rejection by the convert’s own community. The result of such a decision was that the new converts became culturally isolated, lost their close neighbours and even friends, and could not find jobs. They were shunned not only by assimilated Jews but even by Jewish atheists. Although conversions within Christian denominations were not uncommon, converting from Judaism to Christianity was, to orthodox Jews, practically unimaginable (no cases of conversion from Christianity to Judaism are recorded). The documents preserved make possible an analysis of the promotional and marketing activities conducted by the Mission and an insight into its specific language. Sociolinguistic treatment of various missionary enterprises (in the press, documents, and the correspondence preserved) show the ways in which the mission’s language was culturally and socially conditioned. The hatred of Jewish communities towards baptised Jews - converts as well as those by whom the Jews had over centuries been converted - was unchanging. The Jewish press in Yiddish, Hebrew, and also Polish oftentimes condemned the missionaries’ activity. The Bialystok mitnagdim considered the Mission’s activity to be as dangerous to the cohesion of Jewish communities as the socialist movements. It was only the rise of Zionist sympathies in reaction to the triumphant fascist ideas that seriously lowered Jewish interest in the Barbican Mission and its activity.