Prywatyzacja i deprywatyzacja: od ekspansji (1990-2005) do implozji (2006-2025) systemu szkolnictwa wyższego w Polsce

Abstract

Praca dotyczy zjawiska unikalnego w skali globalnej i charakterystycznego tylko dla Polski (i kilku mniejszych krajów postkomunistycznych w Europie) - deprywatyzacji. Procesy nazwane przeze mnie deprywatyzacją dominują od 2006 r. - i przeciwstawiane są procesom prywatyzacji z lat 1989-2005. Pierwszy okres to ekspansja, a drugi to implozja, czyli systematyczne kurczenie się systemu. Powodem jest demografia, ale również od 2000 r. spadający współczynnik skolaryzacji brutto. Polska ma coraz mniej studentów, mniej płacących za studia, i mniej studentów w sektorze prywatnym – natomiast procesy zachodzące globalnie są dokładnie odwrotne. Deprywatyzacja to procesy zachodzące w obu sektorach i w całym systemie: upraszczając, maleje rola wymiarów prywatnych i rośnie rola wymiarów publicznych (dlatego deprywatyzacja oznacza zarazem "republicyzację" czy "ponowne "publicznienie"). W tabeli 1. na dwóch stronach pokazano szczegółowo wymiar empiryczny deprywatyzacji - kierunek zmian w latach 2006-2014: rośnie udział studentów nie płacących za studia w całości systemu (z 41% do 58%), maleje udział studentów ponoszących koszty kształcenia w sektorze publicznym (z 38% do 23%), maleje liczba studentów w sektorze prywatnym (z 640 tyś. do 359 tyś.) oraz liczba instytucji prywatnych (z 318 do 283), maleje udział studentów sektora prywatnego w ogólnej liczbie studentów (z 33% do 24%); ponadto systematycznie maleją przychody prywatne z opłat za czesne w obu sektorach (z 2,089 mld do 1,859 mld w sektorze publicznym oraz z 2,132 mld do 1,741 mld w sektorze prywatnym), spada udział przychodów z opłat za czesne w budżecie operacyjnym całości systemu (z 28% do 16%) oraz w sektorze publicznym (z 16% do 9%). Dane wskazują jednoznacznie na stopniową deprywatyzację systemu: rośnie publiczne, maleje prywatne. Polska tym samym zbliża się do Europy Zachodniej, w której dominuje wymiar publiczny - i idzie pod prąd trendów globalnych. Globalnie - poza Europą Zachodnią - rośnie rola sektora prywatnego i rośnie rola współodpłatności za studia. W Polsce obie agendy są wyjątkowo słabe. Demografia staje się najważniejszym wymiarem polityki szkolnictwa wyższego. A 80 lat historii polskiego szkolnictwa wyższego jest ujmowane w związku z tym w następującej typologii: (1) system publiczny (1945-1989), (2) system publiczno-prywatny (1990-2005), (3) system podlegający deprywatyzacji (2006-2024) oraz (4) system zdeprywatyzowany (po 2025 r.). Praca odnosi się zarazem do ważnych dyskusji ostatniej dekady: opłaty za czesne, przyszłość sektora prywatnego, stratyfikacja pionowa systemu, dostęp do szkolnictwa wyższego a jego malejąca selektywność, polityka zatrudnienia w kurczącym się systemie oraz globalna konwergencja polityk szkolnictwa wyższego.