Problem wiarygodności teczek i opartej na nich narracji historycznej. Kilka uwag metodologicznych

Abstract

W artykule autor podejmuje problem wiarygodności i specyfiki źródeł (wśród nich tzw. „teczek”) zgromadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej oraz prawdziwości narracji historycznej na nich opartej. Artykuł składa się z 6 rozdziałów. W pierwszym rozdziale autor krytycznie analizuje podnoszone przez publicystów i historyków zarzuty wobec wiarygodności archiwaliów zgromadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej. W rozdziale drugim autor charakteryzuje wiarygodność „teczek” w świetle Jerzego Topolskiego koncepcji źródła historycznego. W dwóch kolejnych (trzeci i czwarty) rozdziałach autor charakteryzuje specyfikę dokumentów wytworzonych przez aparat represji komunistycznego państwa w oparciu o zmodyfikowaną przez siebie klasyfikację źródeł historycznych dwóch historyków i metodologów historii: Gerarda Labudy i Jerzego Topolskiego. W świetle tej charakterystyki okazuje się, że „teczki” nie są zupełnie nowym typem źródeł wymagającym radykalnego przebudowania istniejących klasyfikacji źródła historycznego. Jednakże pomocną w ich interpretacji jest znajomość celu ich powstawania i funkcji jakie miały pełnić w totalitarnym systemie politycznym. W rozdziale piątym autor argumentuje, że aparat represji zbierał, selekcjonował i gromadził informacje o życiu społecznym pod kątem ich przydatności w utrzymywaniu kontroli politycznej nad społeczeństwem. Ignorowanie tego wymiaru źródeł jest przyczyną błędów warsztatowych popełnianych przez historyków – przyjmowaniu wizji życia społecznego występującej w źródłach, które najczęściej wykorzystuje się w narracji historycznej. Błędy te są analizowane w rozdziale szóstym. Wynikają one nie tyle z ułomności samych źródeł czy niedostatków metodologii historii ale z czynników socjologicznych i instytucjonalnych – odpowiadanie bowiem na zapotrzebowanie społeczne w zakresie badań nad historią najnowszą i aksjologizacja dyskursu historiograficznego poluźnia rygory warsztatowej rzetelności.

In his paper, the author attempts to tackle the issue of reliability and specificity of documents (among them, the so-called “files”) stored at the Institute of National Remembrance, as well as the truthfulness of the narrative based on them. The paper consists of six parts. In the first chapter, the author critically analyses the objections raised by journalists and historians against the reliability of the archive records stored by the Institute of National Remembrance. In the second chapter, the author considers the reliability of the “files” in the light of Jerzy Topolski’s concept of the historical source. In the two successive chapters (third and fourth), the author characterizes the specificity of the documents produced by the communist repression apparatus by means of the two classifications of sources proposed by Gerard Labuda and Jerzy Topolski. The results of this analysis show that the “files” are not a new type of historical source and their discovery does not necessitate a radical reshaping of the existing sources classification and the introduction of new interpretation methods. However, Labuda’s and Topolski’s interpretations are useful, as they acknowledge the purpose of their creation, as well as the function that they performed in the political system of the communist state. In the fifth chapter, the author argues that the repression apparatus collected, selected, processed and stored information on social life, as it was believed that such data facilitated the exercising of political control over the society. Ignoring this aspect of the archive records led to historians’ methodical and heuristic errors – accepting the vision of social life and processes presented in the sources that are most often used in historical narrative construction. These errors are discussed in the sixth chapter. They do not result from any defects of the sources themselves or the shortcomings of the methodology of history, they stem from institutional and sociological factors – giving in to the social demand for fast presentation of the results of modern history analyses, as well as the axiologisation of historiographical discourse, which leads to the slackening of methodical reliability standards.