Ludzkie szczątki i polityka. Antropologia hiszpańskich ekshumacji od wojny domowej po współczesność

Abstract

W pracy analizuję ekshumacje ofiar wojny domowej w Hiszpanii, traktując je jako zjawisko o złożonym charakterze społecznym i politycznym. Rozpoczynając od przedstawienia genezy masowych grobów, poprzez dzieje praktyk ekshumacyjnych, pokazuję, jak ich zmieniające się formy i konteksty odzwierciedlają szersze napięcia związane z pamięcią i polityką historyczną. Opierając się na badaniach etnograficznych oraz źródłach zastanych, dowodzę, że szczątki z masowych grobów funkcjonują nie tylko jako przedmioty badań naukowych czy dowody sądowe i historyczne, lecz także jako obiekty sporów ideologicznych i narzędzia walki politycznej. Ekshumacje, powszechnie uznawane za akt sprawiedliwości i demokratycznego rozliczenia z przeszłością, w praktyce okazują się procesem pełnym napięć i obciążonym własną historią – mogą przywracać pamięć i godność, ale też generować konflikty, wzmacniać podziały oraz służyć instrumentalnym interesom różnych aktorów społecznych. Nie stanowią również jednoznacznej odpowiedzi na oczekiwania rodzin desaparecidos: dla części oznaczają moment domknięcia i symbolicznego pożegnania, jednak dla innych stają się źródłem dodatkowej traumy i rozczarowania. W tym 2 świetle ekshumacje jawią się nie jako uniwersalne rozwiązanie, lecz praktyka narzucana przez dominujący dyskurs pamięciowy, który zawłaszcza przestrzeń debaty o przeszłości i prowadzi do marginalizacji alternatywnych, symbolicznych form upamiętnienia, stawiając pytanie, czy rzeczywiście jest to najbardziej adekwatna forma mierzenia się z przemocową przeszłością.

In this dissertation I analyze the exhumations of Civil War victims in Spain, treating them as a phenomenon of complex social and political significance. Beginning with the origins of mass graves and the history of exhumation practices, I show how their changing forms and contexts reflect broader tensions related to memory and the politics of history. Drawing on ethnographic fieldwork and documentary sources, I argue that human remains recovered from mass graves function not only as objects of scientific inquiry or as judicial and historical evidence, but also as objects of ideological disputes and political tools. Exhumations, commonly regarded as acts of justice and democratic reckoning with the past, in practice prove to be processes full of tensions and burdened with their own history – they can restore dignity and memory, but they can also generate conflicts, reinforce divisions, and serve the agendas of different social actors. At the same time, they fail to meet the expectations of all the families of the desaparecidos: for some they represent closure and a symbolic farewell, while for others they become a source of trauma and disappointment. In this light, exhumations appear not as a universal solution but as a practice imposed by the dominant memory discourse, which monopolizes public debate about the past and marginalizes alternative, symbolic forms of commemoration, raising the question of whether exhumations are indeed the most adequate way of confronting a violent past.