Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema
Loading...
Date
2016
Authors
Advisor
Editor
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
Title alternative
Abstract
Monografia Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema wpisuje twórczość autora Głosu Pana w główne nurty polskiej prozy powojennej, w tym w pokolenie Kolumbów, prozę małego realizmu, prozę pacyfistyczną oraz rozrachunki inteligenckie. Pozostawiając na marginesie futurystyczne wizje, historię filozofii i dyskusje z oświeceniem, autorka koncentruje się na wątkach, które dotyczą dwudziestowiecznej historii, odnoszą się do konkretnych wydarzeń historycznych oraz biograficznych doświadczeń.
W książce poświęconej śladom Zagłady Żydów lwowskich obecnym w prozie Stanisława Lema, kontekst historyczny obejmuje okres od XIX wieku, gdy rozpoczęła się polonizacja galicyjskich Żydów, aż do lat siedemdziesiątych, kiedy to pisarz był inwigilowany przez bezpiekę. Tło dla interpretacji powieści realistycznych oraz fantastyczno-naukowych autora Cyberiady stanowią także nieznane do tej pory fakty z biografii pisarza. Dzięki licznym kwerendom archiwalnym możliwe było uzupełnienie wiedzy na temat międzywojennych oraz wojennych losów rodziny Stanisława Lema oraz sprostowanie kilku najczęściej pojawiających się w jego biografiach błędów. We wstępnej części książki wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia, wokół których sytuuje się dotychczasowa recepcja prozy pisarza. W trzech kolejnych rozdziałach przez pryzmat dziejów Lwowa, wątków autobiograficznych oraz pozycji świadka i ocalonego zinterpretowana została twórczość realistyczna i fantastycznonaukowa autora Solaris. W pierwszej części monografii zanalizowane zostały ślady historii Żydów lwowskich obecne w trylogii Czas nieutracony oraz w Wysokim Zamku. W drugiej przedstawiono wątki autobiograficzne prześwitujące przez życiorysy kilku protagonistów prozy Lema, a w trzeciej odsłonięte zostały blizny dwudziestowiecznej historii, które naznaczyły jego prozę science fiction.
Pod koniec lat czterdziestych w twórczości Lema temat przemocy wojennej ukazywany był w konwencji realistycznej, ale już na początku lat pięćdziesiątych zapisy cenzury uniemożliwiły pisarzowi wydanie opowiadań, dotychczas ukazujących się w czasopismach, w formie książki. Po dopuszczeniu przez cenzurę do druku Astronautów Lem zdobywał uznanie czytelnicze jako autor fantastyki naukowej i z tym gatunkiem jest najczęściej kojarzony. W całej twórczości science fiction niewątpliwie zacierał ślady własnej lwowskiej przeszłości, ale nie porzucił tematu Zagłady i wojny, przedstawiał natomiast doświadczenia okupacyjne poprzez aluzje, asocjacje, porównania, przysłonięte dodatkowo podróżami kosmicznymi i czasami alternatywnymi. Narracyjna, wielowątkowa pieśń o śmierci świata trwa w tych utworach w miejscu, wątki przemocy wojennej pojawiają się niespodziewanie w szczelinach narracyjnych, pozornie niefunkcjonalnych anegdotach, nieprzewidywalnych zwrotach akcji i w groteskowych wizjach. Pseudonimowane w utworach fantastycznonaukowych doświadczenie ofiary nazistowskiej polityki, prześwitujące w biografiach protagonistów, pozwala dostrzec artystyczną strategię Lema, dotyczącą zarówno gier z cenzurą, jak i staje się sposobem na wyrażenie przejmującego lęku i trwogi towarzyszących ofierze prześladowań, która jednocześnie stała jednym z nielicznych ocalałych świadków zbrodni.
Kontekst socjologiczno-historycznych analiz przesiedleń i uchodźctwa pozwala myśleć o twórczości Stanisława Lema, także tej science fiction, jako o próbie opowiedzenia alternatywnej wersji wyobraźni symbolicznej regionów, których historia została zepchnięta w niepamięć lub zlekceważona. Centrum jakim nie tylko dla tego pisarza był Lwów, a także historia mieszkańca miasta obserwującego świat z punktu widzenia inteligencji pracującej, to elementy sprzeczne z wizją postszlacheckiej reprezentacji symbolicznej PRL-u. Istotny element tej marginalizacji stanowi także zjawisko, które Zofia Wóycicka określiła jako „przerwaną żałobę” po Zagładzie. Stalinizacja pamięci historycznej doprowadziła do tego, że tragedia Żydów została zepchnięta na margines życia publicznego i była stopniowo wypierana z oficjalnych narracji. W szczególny sposób proces ten dotknął ofiary nazistowskiej przemocy na terenach zajętych przez ZSRR po 1945 roku. Pisarstwo Lema przypomina o tych wypartych z pamięci zbiorowej wydarzeniach, o ofiarach okupacji niemieckiej i o wojennej tułaczce tych, którzy zdołali ocaleć.
Naukowo-fantastyczny sztafaż i niejednoznaczne aluzje do wydarzeń historycznych w prozie gatunkowej Lema można odczytywać jako rezyduum osobistych, pokoleniowych i rodzinnych traum, przechowywane w niezwykłych, przypominających zeskorupiałą lawę niesamowitych przestrzeniach, wyobcowane i osamotnione, ukryte na obcych planetach oraz w pomieszczeniach bez okien. Alternatywna historia pisana obok wspólnotowych klisz i politycznych uproszczeń, umożliwia opowiedzenie wersji niepopularnych, odsłonięcie struktur lękowych oraz przełamanie melancholijno-patetycznego tonu opowieści o Zagładzie. Gorzki posmak rozważań o okrucieństwie i wojennej przemocy przełamany zostaje przez groteskowe zniekształcenia, żarty, autoironiczny dystans protagonistów oraz narratorów, a ten zdystansowany sposób prowadzenia narracji utrudnia odszyfrowanie historycznego i traumatycznego balastu. Wielopiętrową grę adresowaną do odbiorców, którzy rozumieją aluzje do wydarzeń traumatycznych, komplikują zakłócenia chronologii oraz wydarzenia usytuowane w strefach bezczasowych.
Description
Sponsor
Keywords
Lem Stanisław, studia żydowskie, Zagłada, Lwów, science fiction, polska literatura współczesna
Citation
Gajewska, A., Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema, Poznań 2016, s. 242.
Seria
Seria Filologia Polska No. 164. Pp. 242, 30 Figs.;
ISBN
978-83-232- 3047-2