Poetyki synestezji. Intersensualne lektury polskiej poezji nowoczesnej

Abstract

Rozprawa, której przedmiotem jest synestezja w polskiej poezji nowoczesnej, proponuje intersensualne lektury liryki trzech autorów dwudziestowiecznych: Jana Brzękowskiego, Haliny Poświatowskiej oraz Rafała Wojaczka. Analizie poddana została cała spuścizna liryczna autorki i autorów, w przypadku Jana Brzękowskiego obejmująca również wybrane obszary jego poezji francuskojęzycznej. Synestezja okazała się istotnym elementem autorskich poetyk: nienazwanym kluczem do teorii i praktyki poetyckiej Brzękowskiego, czystą hiperbolą istnienia w liryce Poświatowskiej oraz testem granic i podstaw czucia w wierszach Wojaczka. Na ich podstawie rozpoznano trzy dystynktywne strategie intersensualności funkcjonujące w obrębie dziedzictwa nowoczesnej poezji polskiej: poetykę synestezji ekstraktu, harmonii oraz transgresji. Niezbędny kontekst owych lektur stanowi nakreślony w pierwszej części dysertacji szeroki, interdyscyplinarny opis teorii intersensualności, czerpiący z rozproszonych pól badawczych studiów sensologicznych: m.in. neurofizjologii percepcji, nauk kognitywnych oraz społecznych, językoznawstwa, antropologii zmysłów, a także elementów historii i teorii sztuki. Proponowany w pracy tryb lektury intersensualnej uwzględnia nowe transdycyplinarne konteksty i narzędzia analizy, w tym nowo utworzone kategorie ksenostezji, ideastezji oraz anestezji literackiej, a także pejzażu synestezyjnego.

The dissertation, which examines synaesthesia in modern Polish poetry, proposes intersensual readings of poetical writings by three 20th century authors: Jan Brzękowski, Halina Poświatowska, and Rafał Wojaczek. The research spans their complete poetic works, including a selection of Brzękowski’s poetry in French. Synaesthesia proved essential to their poetics, operating as an unnamed mechanism at the very core of Brzękowski’s poetic theory and practice, a pure hiperbole of existence in Poświatowska’s works, and a probe of the limits and grounds of feeling in Wojaczek’s poems. The analyses unveiled three distinctive strategies of intersensuality functioning within the poetic legacy of Polish modernity: the poetics of synaesthesia of extract, harmony, and transgression. Serving as a necessary context for those readings, the first part of the thesis offers a broad, interdisciplinary account of the theory of intersensuality, drawing on inputs from diverse areas of sensory studies, such as neurophysiology of perception, cognitive and social sciences, linguistics, anthropology of senses, as well as elements of history and theory of art. The intersensual reading approach hereby proposed integrates new transdisciplinary contexts and tools of analysis, including the newly coined categories of literary xenosthesia, ideasthesia and anaesthesia, as well as that of synaesthetic landscape.