Medycyna obozowa w KL Stutthof

Abstract

Tematem niniejszej rozprawy doktorskiej jest medycyna obozowa w obozie koncentracyjnym Stutthof – dziedzina dość odrębna, mająca jednak ogromny wpływ na życie więźniów obozów koncentracyjnych. Temat ten nie był dotychczas tak szeroko i szczegółowo opisany. Główną bazą źródłową była dokumentacja archiwalna Muzeum Stutthof, m.in. listy transportowe, akta osobowe, akty zgonów, korespondencja dotycząca zaopatrzenia szpitala w leki, sprzęt medyczny, materiały opatrunkowe i żywność, a także rozkazy komendanta, statystyki szpitalne i księga chorych. Dzięki nim wyłonił się obraz działań niemieckich lekarzy i sanitariuszy w KL Stutthof. Obóz został założony 2 września 1939 r. na zalesionym terenie w pobliżu wsi Stutthof (Sztutowo), która była częścią Wolnego Miasta Gdańska. Teren obozu był otoczony ze wszystkich stron bagnami, a prócz tego porośnięty gęstym lasem sosnowym, co skutecznie maskowało obiekt. Szpitalem kierował lekarz naczelny, który odpowiadał za warunki sanitarne i zdrowotne. Podlegał mu cały personel szpitala w placówce macierzystej i w podobozach. Lekarze SS byli odpowiedzialni za podpisywanie aktów zgonu, leczenie więźniów zdolnych do pracy i eliminowanie chorych. Ich obecność była również obowiązkowa przy wymierzaniu kar i przy egzekucjach. Opiekę medyczną nad chorymi sprawowali sanitariusze, którzy nie mieli wykształcenia medycznego - brali oni udział przede wszystkim w selekcjach i zabijaniu pacjentów. Szpital podzielony był na dwa oddziały: jeden dla załogi SS i drugi dla więźniów. W sekcji SS dbano o zdrowie członków i dokładano wszelkich starań, aby uratować życie każdego rannego. W przypadku szpitala więźniarskiego było inaczej, ponieważ jego głównym celem był udział w eksterminacji więźniów, a nie poprawa ich zdrowia lub zmniejszenie śmiertelności. Wobec pacjentów stosowano przemoc fizyczną i psychiczną, dlatego woleli oni iść do pracy, niż zgłosić się do szpitala pomimo wysokiej gorączki, bólu brzucha lub poważnej choroby skóry. Celem szpitala i lekarzy było także odizolowanie osób z chorobami zakaźnymi, aby zapobiec epidemiom, które mogłyby zagrozić zdrowiu załogi SS lub okolicznej niemieckiej ludności cywilnej. Szpital był miejscem, z którego pacjentów kierowano na śmiertelny zastrzyk fenolu lub do komory gazowej. Sytuacja poprawiła się w drugiej połowie 1943 r. dzięki działaniom polskich lekarzy, którzy byli również więźniami i od tego momentu stanowili większość personelu medycznego. Starali się oni zapewnić opiekę chorym, opracowali własne metody leczenia różnych chorób i oferowali wsparcie każdemu, kto tego potrzebował. Głównym problemem dla wszystkich więźniów był głód. Racje żywnościowe dla ciężko pracujących ludzi były niewystarczające do podtrzymania podstawowych funkcji organizmu i były tak obliczone, że przetrwanie w obozie było możliwe tylko przez ok. trzy miesiące. Dla większości więźniów maksymalna wartość odżywcza wynosiła 1300 kalorii. Wyjątkiem byli więźniowie żydowscy, dla których ilość ta została zmniejszona do mniej niż 1000 kalorii. Głód i choroba głodowa skłaniały osadzonych do kradzieży jedzenia, a to jedynie przynosiło im dodatkowe kłopoty, ponieważ każda próba zdobycia pożywienia była karana przez załogę obozu. Kary obejmowały redukcję racji żywnościowych lub całkowite pozbawienie pokarmu, co często skutkowało śmiercią. Niedożywienie poważnie osłabiało organizm i prowadziło wielu więźniów do powolnej i bolesnej śmierci. Choroby dodatkowo przyczyniały się do osłabienia więźniów. Epidemie tyfusu wybuchały w obozie kilkakrotnie – po raz pierwszy na początku 1940 r., a następnie regularnie powracały - pod postacią tyfusu plamistego, brzusznego lub paratyfusu. Podstawowym środkiem zaradczym było odwszawianie, ale z czasem stało się ono niewystarczające. Od 1942 r. w walce z chorobą zaczęto stosować szczepienia, które wcześniej były testowane na osadzonych celem sprawdzenia jakości preparatu. W kwietniu 1943 r. epidemia tyfusu rozprzestrzeniła się nawet w sąsiedniej wsi Stegnie – zarządzono wówczas kwarantannę i wydano rozkaz zobowiązujący wszystkich do przestrzegania higieny osobistej, zachowania czystości w latrynach i niezezwalający na picie nieprzegotowanej wody. Epidemia ta pozostawiła po sobie trwały ślad w pamięci więźniów, głównie ze względu na liczbę insektów, która opanowała obóz. Ostatnia epidemia wybuchła jesienią 1944 r. i trwała do końca działalności obozu – odbierała życie podczas ewakuacji, a także tym, którzy czekali na wyzwolenie w obozie. Trudną sytuację osadzonych pogarszał fakt, że w placówce najprawdopodobniej przeprowadzano eksperymenty pseudomedyczne, m.in. sterylizację, doświadczenia z flegmoną i różne zabiegi chirurgiczne. Służyły one potrzebom niemieckiej armii i lekarzy SS, którzy dzięki nim zdobyli wiedzę i praktykę medyczną. Wielu więźniów zmarło wskutek zabiegów, a ci, którzy przeżyli, byli okaleczeni do końca życia. Obóz koncentracyjny Stutthof został wyzwolony 9 maja 1945 r. Liczbę ofiar szacuje się na ok. 65 000, z czego ok. 28 000 to Żydzi.

The subject of this doctoral dissertation is camp medicine in the Stutthof concentration camp – a rather separate field that had a huge impact on the lives of the camp’s inmates. This subject has not been so widely and so extensively studied before. The main source base for my doctoral dissertation was the archive documentation of the Stutthof Museum. This included: transport lists, personal files, death certificates, correspondence concerning the hospital's supply of medicines, medical equipment, dressing materials and food, orders of the commandant, hospital statistics and the book of diseases. Thanks to these sources, a picture of the activities of the German doctors and orderlies in the Stutthof concentration camp emerged, as well as the extreme situations the prisoners found themselves in. Stutthof concentration camp was established by Nazi Germany on 2 September 1939 in a wooded area near the village of Stutthof (Sztutowo), which was a part of Free City of Gdańsk. The camp area was surrounded on all sides by swamps and covered with a dense pine forest, which effectively camouflaged the facility. The hospital was headed by a chief physician, who was responsible for sanitary and health conditions. The entire hospital staff was subordinate to him, including those in the sub-camps of the main facility. SS doctors were responsible for signing death certificates, treating inmates who were able to work and eliminating inmates who were terminally ill. Their presence was also compulsory for punishments and executions. Medical care was provided by orderlies who had no medical education, they took part in selections and killing of patients. The hospital was divided into two wards: one for the SS and the other for prisoner patients. In the SS section members’ health was carefully maintained and every effort was made to save life of each injured person. In the case of the prisoners’ hospital everything was different, because its main purpose was to participate in the extermination of inmates rather than to improve their health or reduce mortality among the sick. Physical and psychological violence was used against patients, so they often preferred to stay in the camp rather than go to the hospital - they went to work despite high fever, stomach ache or serious skin disease. The goal of both – the hospital and the doctors – was to isolate those suffering from infectious disease to prevent epidemics that could endanger the SS crew or the surrounding German civilian population. The hospital was a place from which patients were sent for a lethal injection of phenol or to the gas chamber. The situation improved in the second half of 1943 due to the activities of Polish doctors who were also prisoners and who from that point made up the majority of the medical staff. They tried to provide care for the sick, developed their own methods for treating various illnesses and offered support to anyone in need. The main problem for all prisoners was hunger. Food rations for hard working people were insufficient to sustain basic bodily functions and they were calculated in such way that survival in the camp was possible for only three months. For most prisoners the maximum nutritional value was 1300 calories. The exception was Jewish prisoners, for whom this amount was reduced to less than 1000 calories. Hunger and starvation disease led prisoners to steal food, which only brought further trouble, as any attempt to obtain extra food was punishable by the camp crew. These punishments included ration reductions or complete deprivation of food, which often resulted in death. Malnutrition severly weakened the body and led many prisoners to a slow and painful death. Diseases further contributed to the weakening of prisoners. Typhus epidemics broke out in the camp several times – for the first time in early 1940 and then regularly returned for various reasons in the form of epidemic typhus, typhoid fever or paratyphoid fever. The primary countermeasure was delosuing, but over time it became insufficient. Since 1942 SS staff had started to use injections against typhus on themselves, which were previously tested on inmates to check the quality of the preparations. In April 1943, the typhoid epidemic spread to the neighbouring village of Stegna - a quarantine was then introduced and an order issued requiring everyone to keep personal hygiene, latrines clean and not to drink unboiled water. This epidemic has left an indelible mark on the memory of the prisoners, mainly due to the number of insects that took over the camp. The last epidemic broke out in the fall of 1944 and had lasted until the end of the camp's activities - took lives during the evacuation and subsequently among those who waited for liberation in the camp. The prisoners’ difficult situation had been made worse by the fact that medical experiments such as: sterilization, experiences in phlegmon and various surgical procedures were probable carried out at the facility. They served the needs of the German army and SS doctors, who gained medical knowledge and practice thanks to them. Many prisoners died as a result of the procedures, those who survived were mutilated for the rest of their lives. Stutthof concentration camp was the last camp liberated by the Allies, on 9 May 1945. It is estimated that 110 000 people had been deported to the camp in the course of its existence. About 65 000 prisoners died there as a result of starvation, epidemics, extreme labour conditions, brutal evacuations, and a lack of medical attention. 28 000 of those who died were Jews.