Subtilitas w motecie ars antiqua. Tekst – kontekst – intertekst

Abstract

Centralną oś niniejszej pracy stanowi, zasygnalizowany przez XIII-wiecznego paryskiego teoretyka Johannesa de Grocheio w traktacie De musica rozdźwięk pomiędzy wysoce intelektualnym charakterem gatunku motetu a brzmieniową przyjemnością, jakiej dostarczyć miał jego odbiór. Te właśnie dwa aspekty subtilitas samych tekstów motetów omówione zostały w kolejnych rozdziałach pracy. W rozdziale I zaprezentowano zjawiska eufoniczne unaoczniające świadome wykorzystanie specyficznych elementów brzmieniowych tekstów motetów łacińskich, francuskich oraz dwujęzycznych. W rozdziale II omówione zostały związki tekstów motetów z pochodzącym ze śpiewu liturgicznego tenorem, stanowiącym semantyczny fundament całego utworu. Hasło tenoru, wprowadzając całą sieć konotacji i skojarzeń liturgiczno-biblijnych, umożliwia alegoryczną interpretację tekstów pozostałych głosów, częstokroć uznawanych za świeckie. Liturgiczna proweniencja tenoru pozwala rownież na lepsze zrozumienie tekstów współistniejących w jednym utworze, uznawanych za tematycznie niespójne. Zostało to szczególnie wyraźnie zademonstrowane na przykładach grup motetów opartych na tym samym tenorze, na bazie których możliwe okazało się wyodrębnienie szeregu wspólnych kategorii tematycznych. W rozdziale III omówiono zjawisko intertekstu oraz jego znaczenie w reinterpretacji motetów wielotekstowych. W nim też przedstawione zostały intertekstualne i brzmieniowe związki w contrafactum.

This dissertation discusses the texts of the ars antiqua motet and shows that the associations and intertextual relationships both among the texts of the composed voices and between these texts and the text of the originally liturgical tenor are richer, more complex and more meaningful than previously thought. The variety of association and relation is the verbal subtilitas of the dissertation's title. In Chapter I, motet texts are examined with regard to their sound quality: metric structure, placement of vowels and consonants, rhetorical impact as well as the specific poetic techniques influencing their behaviour. One sees how carefully many texts were set and how much meaning can be conveyed, even in multi-textural and multilingual motets. Chapter II focuses on the provenance of the tenor and on the messages that might be hidden beneath its surface. It is argued that one must relate the texts of the upper voices to the full liturgical and biblical context from which the tenor is taken, and groups of motets based on the same tenor but having different upper texts are presented. Chapter III discusses multi-textuality and explores the phenomenon of a genuine intertext with its own meaning and message resulting from the convergence of simultaneously sounding texts. The texts of a group of motets from the Artois region based on fragments of the same liturgical chant are examined.